Fast food – czyli szybko przygotowywane i serwowane na poczekaniu potrawy od lat cieszą się niesłabnącą popularnością. Każdy wie, że są niezdrowe, regularnie spożywane prowadzą do otyłości, a nawet cukrzycy, jednak trudno znaleźć osobę, która choć raz nie próbowała hamburgera, frytek czy kebeba.
Zastanawialiście się kiedyś, kto wymyślił takie szybkie, uliczne przysmaki? Wydawać by się mogło, że ich geneza wiąże się z otwarciem słynnego McDonald’sa i innych sieci fast foodów w Ameryce na początku dwudziestego wieku. Okazuje się jednak, że fast food powstał dużo, dużo wcześniej.
Fast food w starożytności
Już na ulicach starożytnych miast kwitł handel tanią żywnością od razu gotową do spożycia. W Grecji najpopularniejsze były suszone ryby. W Rzymie można było kupić zupę z ciecierzycy, podawaną z pieczywem i makaronem, dużym uznaniem cieszył się również gotowany lub prażony bób, smażone ryby, kiełbaski wieprzowe, gulasz z kuropatwy czy jajka sadzone.
Pierwszy przepis na starożytnego hamburgera można znaleźć w dziele „O sztuce kulinarnej ksiąg dziesięć” napisanej przez Marka Gawiusza Apicjusza w IV lub V wieku n.e. Prekursor współczesnego burgera zwie się „isicia omentata”, a robiono go z mięsa mielonego, wina i pieprzu. Kotlety te smażono na ruszcie i wsadzano w bułkę. Obficie polewano je również garum, czyli słynnym sosem przygotowanym ze sfermentowanych ryb, który rzymianie podawali prawie do wszystkiego.
W Pompejach odnaleziono pozostałości około 150 różnych restauracji typu „fast-food”, które nazywano thermopolia. Można było w nich nabyć tanie jedzenie i alkohol, bardzo często brane na wynos. Takie miejsca składały się z jednego małego pomieszczenia, otwartego bezpośrednio na ulicę, z charakterystycznym blatem z dziurami, do którego wkładano gliniane słoje z jedzeniem i winem. Niektóre thermopolia były budowane w taki sposób, aby potencjalny klient mógł zakupić jedzenie bez potrzeby wysiadania z wozu.
Bary te cieszyły się uznaniem wśród biedniejszej części populacji, która często nawet nie miała kuchni w swoich domach. Bogaci Rzymianie jadali w domu, ich wystawne uczty przygotowywali prywatni kucharze.
Nawet w czasach rzymskich klienci martwili się o jakość fast foodów. Krążyły plotki o ludzkim mięsie, nawet palcach, które odnajdywano w posiłkach.
Fast food w średniowieczu
Fast food radził sobie dobrze praktycznie w każdych czasach. Tam gdzie większe skupiska ludności, tam również pojawiała się potrzeba szybkich i tanich posiłków. W średniowiecznej Europie duże obszary miejskie, wspierały licznych sprzedawców, u których można było nabyć gotowe dania, takie jak ciasta, pasty, gofry, wafle, paszteciki, naleśniki i gotowane mięsa. Również Aztekowie mieli sprzedawców na swoich targowiskach, którzy sprzedawały atolli (czyli kleik z ciasta kukurydzianego), tamales z różnymi rodzajami już gotowanego mięsa, czy pieczone insekty.
Historia kebaba
Przyjrzyjmy się bliżej jednemu z najbardziej lubianych fast foodów w Polsce – kebabowi.
Uważa się, że potrawa powstała w średniowiecznej Persji i Turcji, a wymyślili ją żołnierze, którzy opiekali nad ogniem mięso nadziane na miecze. Nazwa kebab jako określenie artykułu spożywczego pierwszy raz pojawia się w tureckim piśmie Kissa-i Yusuf (czyli historia Józefa) z 1377 roku.
Średniowieczne kebaby to prostu szaszłyki. Dopiero w XIX w Anatolii powstały pierwsze pionowe rożna, które zrewolucjonizowały sposób przyrządzania mięsa. Przyjmuje się, że wymyślił je Iskender Efendi z Bursy około 1870 r.
Powstała wtedy najbardziej znana nam odmiana kebaba – Döner. Pokrojone mięso zyskało ogromną popularność w Turcji. Pierwszy lokal z kebabem podawanym w bułce został otwarty w Istambule w 1945 roku i stał się prawdziwym hitem wśród miejskiej elity. Natomiast do Europy kebab trafił dopiero na przełomie lat 60. i 70. za sprawą masowo migrujących do Anglii, a przede wszystkim Niemiec, Turków.
Automaty
Jednym z kamieni milowych w powstaniu nowoczesnych restauracji typu fast food było wynalezienie przez Maxa Sielaffa w 1896 r. w Berlinie automatów, które podawały proste produkty spożywcze i napoje.
Osiem lat później Joseph Horn i James Hardart otworzyli pierwszą samoobsługową restaurację The Automat w Stanach Zjednoczonych.
Szybkie i efektywne jadłodajnie były darami niebios dla robotników miejskich, którzy nie mieli dużo czasu na przerwę obiadową. Bez kelnerów, którym trzeba by było dać napiwki, z daniami po pięć lub dziesięć centów, restauracje były atrakcyjne ekonomicznie dla biednych mieszkańców Nowego Jorku i innych amerykańskich miast.
Chociaż automaty Horn & Hardart dostarczały jedzenie szybko, posiłki były wytwarzane od zera przy użyciu świeżych, wysokiej jakości składników. Dania były przygotowane na krótko przed zjedzeniem, a jedzenie nie mogło pozostać na nocy. Świeżo wyciśnięty sok pomarańczowy, który nie został sprzedany przez dwie godziny, spływał do ścieku. Olśniewające otoczenie automatów Horn & Hardart – z marmurowymi blatami i podłogami, witrażami, chromowanymi oprawami, pięknie rzeźbionymi sufitami i oznakowaniem w stylu Art Deco – bardziej przypominało paryskie bistro niż sterylne, obskurne fast foody. Jedzenie było podawane na prawdziwej porcelanie i spożywane solidnymi sztućcami. Kawa płynęła ze srebrnych wylewów delfinów, które Joseph Horn znalazł we Włoszech.
Automaty Horn & Hardart były szczególnie popularne w czasach Wielkiego Kryzysu, kiedy ich makarony z serem, fasolka po bretońsku i szpinak ze śmietaną były podstawowymi produktami. Do czasu śmierci Horn’a w 1941 roku firma miała 157 sklepów detalicznych i restauracji w Filadelfii i Nowym Jorku i obsługiwała pół miliona klientów dziennie.
White Castle
Pierwszą siecią restauracji, która serwowała hamburgery była White Castle, założona w 1921 roku w Wichita w stanie Kansas. W tamtym czasie, podobnie zresztą jak dzisiaj, większość ludzi uważała, że hamburgery sprzedawane na targach, cyrkach, ladach obiadowych i wózkach są niskiej jakości. Założyciele White Castle postanowili zmienić zdanie opinii publicznej na temat hamburgerów. Zbudowali swoje restauracje, tak aby klienci mogli zobaczyć przygotowywane jedzenie. Pomalowali budynki na biało, a nawet wybrali nazwę, która sugerowała czystość. White Castle był najpopularniejszy na amerykańskim Wschodzie i Środkowym Zachodzie, ale jego sukces pomógł zdobyć lepszą reputację w całym kraju. Co najciekawsze, hamburgery podawano tam pod postacią małych, kwadratowych kanapek z mięsem zwanych sliderami.
McDonald’s
W czasie kryzysu para młodych braci wyruszyła z rodzinnego New Hampshire na zachód z marzeniami o tym, by stać się wielkimi producentami w Hollywood. Jednak jedyną pracą, którą Richard i Maurice McDonald kiedykolwiek wykonywali w przemyśle filmowym, było prowadzenie małego kina, które otworzyli na przedmieściu Los Angeles. Gdy po czterech latach splajtowali, otworzyli budkę z hot dogami w pobliżu toru wyścigowego w miejscowości Arcadia, którą również musieli zamknąć.
W 1940 bracia McDonald otworzyli McDonald’s Bar-B-Que w San Bernardino w Kalifornii. Był to bar dla zmotoryzowanych, gdzie kelnerki przynosiły zamówienia do samochodów. Sprzedawano tam głównie dania z grilla. Braciom nie spodobał się jednak klientela, która składała się głównie z rozkrzyczanych nastolatków i motocyklistów, więc osiem lat później postanowili zmienić koncepcję restauracji, aby specjalizować się w bardziej dochodowym menu. Zaczęli sprzedawać mniejsze menu z hamburgerami, cheeseburgerami, frytkami, koktajlami, napojami bezalkoholowymi i szarlotką, a także skrócili nazwę do McDonald’s. Wprowadzili również system szybkiej obsługi, który nazwali “speedee service system”. W restauracji działały zasady obowiązujące w fabryce – w kuchni wszystko było zmechanizowane, a każdy pracownik odpowiadał tylko za jeden etap przygotowania posiłku.
Restauracja odniosła taki sukces, że do 1954 roku bracia otworzyli 9 nowych placówek i zawarli 21 umów franczyzowych.
W tym samym roku Ray Kroc kupił franczyzę i od tego czasu McDonald’s rozpoczyna jeszcze bardziej dynamiczną ekspansję. Do 1958 roku McDonald’s Corporation miał 34 restauracje, a w 1959 roku – 102. Ray Kroc, zwany Hamburger King wykupił braci McDonald w 1961 roku. Rok później McDonald’s otrzymał swoje znane dziś logo Golden Arches, a w następnym roku pojawił się Ronald McDonald, rudowłosy klaun.
Pierwsze rozmowy na temat uruchomienia w Polsce barów McDonald’s były prowadzone już pod koniec lat 70. dwudziestego wieku, jednak pierwszy bar otwarto dopiero 17 czerwca 1992 w Warszawie na rogu ulic Marszałkowskiej i Świętokrzyskiej. Koszt budowy wyniósł milion dolarów. W dniu otwarcia ustanowiony został rekord świata w liczbie transakcji: dokonano ich 13 300. Bar zamknięto 1 października 2014, ale sieć McDonald’s ma już ponad 400 lokali w całej Polsce.
To już koniec tej krótkiej i bardzo wybiórczej podróży po kartach historii w poszukiwaniu fast foodów. Jeśli spodobał Ci się materiał zapraszam do subskrypcji kanału e-PrzepisyKulinarne na YouTube i oglądania innych filmów z cyklu Historia od Kuchni.
Źródło:
https://museumcrush.org/the-1500-year-old-recipe-that-shows-how-romans-invented-the-beef-burger/
https://www.globusjourneys.in/fast-food-in-pompeii.aspx
https://www.desiblitz.com/content/history-kebab
http://www.chillitorun.pl/publicystyka/ciekawostki/ciekawostka-historia-kebaba-co-sie-za-nia-kryje/
http://www.historyoffastfood.com/
https://www.history.com/news/the-automat-birth-of-a-fast-food-nation
https://science.howstuffworks.com/innovation/edible-innovations/fast-food3.htm
https://eu.usatoday.com/story/travel/destinations/2014/05/31/fast-food-chains-origins/9729901/
https://www.forbes.pl/przywodztwo/kto-stworzyl-mcdonalda-ray-kroc-i-bracia-mcdonaldowie/4rndbcv
Materiały wykorzystane w filmie:
Muzyka: Bensound.com
Zdjęcia:
Fat Cat Picture – Moe/flickr/Dan Perry/CC BY 2.0
Pizza Hut Italian Bistro/wikipedia/Lisamarie Babik/CC BY 2.0
Italy-0339/flickr/Dennis Jarvis/CC BY-SA 2.0
Ostia antica- caseggiato del thermopolium/wikipedia/Massimop/CC BY-SA 3.0
White Castle, Northside, Cincinnati/wikipedia/Jere Keys/CC BY 2.0
Grilled sausages/wikipedia/Salimfadhley/CC BY-SA 3.0
The first McDonald’s in San Bernardino, CA/Thomas Hawk/flickr/CC BY-NC 2.0
Bar Cento Slow Food Riesling Dinner Garum/Edsel Little/flickr/CC BY-SA 2.0
White Castle/Timothy Tolle/flickr/CC BY 2.0
Doner Kebab/Ming-yen Hsu/flickr/CC BY-ND 2.0
A ‘shawarma’ (doner) vendor carves the meat/shankar s./flickr/CC BY 2.0
McDonald’s,Phoenix, Circa 1950s/George/flickr/CC BY-NC 2.0
Fresno-McDonalds/wikipedia/Bobak Ha’Eri/CC-By-SA-3.0
Jeśli nabrała Cię ochota na fast food’a, zobacz przepisy:
Kapsalon – Wyśmienity Fastfood
Domowe Hamburgery
Chlebki Pita Z Sałatką Gyros
Langosz – Drożdżowy Placek Węgierski
Domowe Hot-Dogi
